به بهانه فرارسیدن دهم آذر، روز جهانی ایدز
در تقویم جهانی، نخستین روز دسامبر برابر با دهم آذر به عنوان روز جهانی ایدز نامگذاری شده است. شعار سال ۲۰۲۵ با عنوان «Take the Rights Path: My Health, My Right» بر حقوق بنیادین انسانی، دسترسی عادلانه به خدمات سلامت و ضرورت پایان دادن به تبعیض و انگزدایی تأکید دارد. روبان قرمز که سالها نماد آگاهیبخشی درباره HIV بوده، همچنان یادآور این حقیقت است که ویروس نقص ایمنی انسانی در عصر درمانهای مؤثر نه به معنای محکومیت به مرگ است و نه بهانهای برای طرد اجتماعی. امروزه با درمانهای ضد رتروویروسی بسیاری از بیماران میتوانند زندگی طبیعی، باروری سالم و امید به آینده داشته باشند.
در میان ابعاد مختلف بالینی HIV، یکی از حوزههایی که کمتر مورد توجه قرار میگیرد، عوارض چشمی مرتبط با این بیماری است. شواهد معتبر نشان میدهد بیش از هفتاد درصد مبتلایان در طول زندگی خود دستکم یک بار با اختلالات چشمی ناشی از HIV روبهرو میشوند؛ اختلالاتی که بسیاری از آنها در مراحل اولیه فاقد علامت بوده و تنها به کمک غربالگری منظم قابل شناسایی هستند.
مهمترین تظاهرات چشمی در بیماران مبتلا به HIV/AIDS
رتینوپاتی HIV
این عارضه شایعترین تظاهر چشمی مرتبط با HIV است و معمولاً زمانی رخ میدهد که شمار سلولهای CD4+ به کمتر از دویست تا سیصد سلول در میکرولیتر برسد. یافتههای کلاسیک شامل لکههای پنبهای، خونریزیهای نقطهای و لکهای و میکروآنوریسمهاست که همگی بازتابی از ایسکمی میکروواسکولار شبکیه محسوب میشوند. بیشتر این بیماران بدون علامت هستند و تنها با فوندوسکوپی دقیق قابل تشخیصاند.
رتینیت سیتومگالوویروس
خطرناکترین و نابیناکنندهترین عفونت فرصتطلب چشمی در بیماران ایدز است و معمولاً در افرادی دیده میشود که شمار سلولهای CD4+ آنها به کمتر از پنجاه سلول در میکرولیتر کاهش یافته باشد. علائم اولیه شامل فلوتر، فوتوپسی، اسکوتوما و کاهش دید است. تصویر مشخص شبکیه به صورت نواحی نکروتیک سفید ـ زرد همراه با خونریزی گسترده ظاهر میشود که در منابع کلاسیک با عنوان «ظاهر پنیر و کچاپ» توصیف شده است. در صورت عدم درمان، این بیماری میتواند به دکولمان شبکیه، آتروفی عصب بینایی و نابینایی غیرقابل برگشت منجر شود. درمان با داروهای گانسیکلوویر، والگانسیکلوویر، فسکارنت یا سیدوفوویر به صورت سیستمیک یا داخل چشمی انجام میشود و در مواردی از ایمپلنتهای آزادکننده دارو استفاده میگردد.
کوریورتینیت توکسوپلاسموز
این عفونت انگلی یکی از علل مهم التهاب شبکیه و کوروئید در بیماران دچار نقص ایمنی است. ضایعات فعال به صورت لکههای سفید ـ زرد همراه با التهاب شدید زجاجیه و گاه التهاب اتاق قدامی مشاهده میشود. درگیری ناحیه ماکولا میتواند باعث کاهش شدید دید مرکزی شود. درمان بر اساس ترکیبی از داروهای پیریمتامین، سولفادیازین یا کلیندامایسین به همراه کورتیکواستروئیدهای سیستمیک انجام میپذیرد.
سایر تظاهرات مهم شامل رتینیت ناشی از هرپس سیمپلکس یا هرپس زوستر با الگوهای نکروز شدید شبکیه، کوریورتینیت سیفلیتیک که نیازمند درمان تهاجمی با پنیسیلین است، نوروپاتی عصب بینایی ناشی از عفونتهای فرصتطلب یا اثر مستقیم HIV، خشکی چشم بهویژه در بیماران تحت درمان طولانیمدت، کراتوپاتیهای عفونی و نیز سارکوم کاپوزی در پلک یا ملتحمه است.
توصیههای غربالگری و پیگیری چشمپزشکی
با توجه به ماهیت بیعلامت بسیاری از این عوارض، معاینه منظم چشمپزشکی برای تمام بیماران مبتلا به HIV ضروری است. بیماران با CD4+ بالاتر از دویست یک بار در سال، افراد با CD4+ بین صد تا دویست هر شش ماه، بیماران با CD4+ کمتر از صد هر سه ماه و در موارد CD4+ کمتر از پنجاه، به صورت ماهانه یا دو هفته یکبار باید مورد بررسی قرار گیرند. ارزیابی باید شامل اندازهگیری حدت بینایی، معاینه با اسلیت لامپ، فوندوسکوپی با مردمک گشاد شده و در صورت نیاز تصویربرداری OCT یا آنژیوگرافی فلورسئین باشد. تشخیص زودهنگام میتواند به طور چشمگیر از بروز ناتوانی بینایی جلوگیری کند.
اصول کنترل عفونت در محیط چشمپزشکی
بر اساس اصل احتیاطات همگانی، تمامی بیماران بالقوه ناقل عوامل عفونی خونمنتقل محسوب میشوند. رعایت کامل دستورالعملهای کنترل عفونت شامل استفاده از دستکش هنگام تماس با مخاط، ضدعفونی دقیق ابزارهای تشخیصی، شستوشوی دستها قبل و بعد از معاینه، استفاده از محافظ چشم هنگام احتمال پاشش مایعات و دفع ایمن اجسام نوکتیز ضروری است. این اقدامات هم برای حفاظت از کادر درمان و هم برای پیشگیری از انتقال متقابل عفونت بین بیماران اهمیت اساسی دارد.
جمعبندی
با وجود پیشرفت چشمگیر در درمان HIV، مراقبتهای چشمپزشکی همچنان بخش اساسی مدیریت جامع این بیماران است. غربالگری منظم، تشخیص زودهنگام و درمان دقیق میتواند از نابینایی پیشگیری کرده و کیفیت زندگی مبتلایان را ارتقا دهد. افزایش آگاهی و پایبندی به اصول علمی گامی مؤثر در بهبود سلامت فردی و اجتماعی به شمار میآید.